Manastir Vavedenja Presvete Bogorodice – Drenča

Podigao ga je, između 1379. i 1382. godine, nekadašnji velmoža kneza Lazara (1371-1389), monah Dorotej sa sinom i kasnijim patrijarhom Danilom trećim (1390/1391-1399) i darovao mu velike posede oko Kruševca i u Braničevu, koji su uključivali dvor sa crkvom u Naupari (manastir Naupare).

Manastirska crkva posvećena Bogorodičinom Vavedenju, pripada Moravskoj školi i predstavlja jedan od najstarijih spomenika tog tipa. Osmanlije su ga porušile 1454. godine. Radovi na istraživanju i konzervaciji ruševina Drenče obavljani su u nekoliko navrata (1952, 1967, 1971, 1981. i 2002. godine), a potpuna obnova manastirske crkve izvedena je od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, od 2003. do 2006. godine. Manastir Drenča se danas nalazi pod zaštitom Republike Srbije, kao spomenik kulture od velikog značaja.

Manastir Svetog proroka Ilije – Rudenica

Manastir Rudenica nalazi se u blizini Aleksandrovca kod sela Rudenice. Podigli su ga lokalni vlastelin Vukašin i njegova supruga Vukosava, krajem 14. i početkom 15. veka, a njegov živopis je nastao između 1402. i 1405. godine troškom srpskog Despota Stefana Lazarevića. Manastirska crkva, posvećena Svetom Iliji, ima osnovu trikonhosa sažetog oblika i pripada Moravskom stilu. Pominje se 1881. godine  kao „mala crkva u kojoj nema zapadnog upliva“. Tokom narednih vekova crkva je porušena i napuštena, a obnovljena je 1936. godine. Prethodno je izvršeno osiguravanje manastirske crkve od odrona zemlju sa okolnih brda tokom 1929-1931. godine.

Godine 1940. u polusrušenom konaku, useljava se monah Kalist Milunović. Sa njim su stigli monahinja Akvilina iz manastira Ljubostinje (bratanica vladike žičkog Nikolaja) sa jednom iskušenicom, koja je postala monahinja Evgenija.

Živopis u crkvi je očuvan samo delimično, u njenom donjem delu, pošto je dugo vremena bila porušena. Njegov autor je bio slikar Teodor, čije slikarstvo je izvedeno ikonopisačkom prefinjenošću. Sačuvani su ktitorski portreti, uz koje su naslikani tadašnji vladari Srbije, braća Stefan (knez 1389-1402, despot 1402-1427) i Vuk Lazarević. Lik vlastelinke Vukosave je takođe sačuvan, jer se ona smatra ktitorkom te crkve. Freske svetaca su naslikane u stojećem položaju u donjoj zoni, dok se u prostoru iznad nalaze samo poprsja, koja nisu predstavljena u medaljonima. U unutrašnjosti crkve se još mogu videti scene iz Stradanja Hristovog i Velikih praznika.

Мanastir Svetih besrebrenika Kozme i Damjana – Pleš

U gornjem toku reke Rasine, na periferiji sela Pleš u opštini Aleksandrovac, nalazi se manastir Svetih besrebrenika Kozme i Damjana. Današnji kompleks sa crkvom i konacima novijeg je datuma. Sagrađen je između 1996. i 2003. godine na mestu gde je prema predanju još u XV veku postojala bogomolja čija se izgradnja pripisuje Nemanjićima.

Smatra se da je manastir svetih Vračeva (lekara) Kozme i Damjana u selu Pleš podignut oko 1420. godine i njegova izgradnja vezuje se za Radiča Postupoviča vladara koji je sagradio srednjevekovni grad – tvrđavu pod nazivom Koznik u neposrednoj blizini manastira.

Prema predanju, manastir je bio aktivan do 1901. godine, kada je velika poplava znatno oštetila manastirski konak, pomoćne objekte i crkvu, i samim tim isključila svaku mogućnost da tadašnje monaštvo nastavi život u ovoj svetinji. Verovatno da su to bila i teška vremena, doba nemaštine, pa je tadašnje monaštvo moralo da se premesti u drugi manastir, zbog nemogućnosti da se oštećeno popravi.

Nakon toga Pleš je dugi niz godina bio bez svetilišta, sve do 1939. godine kada su seljani podigli manju crkvu.

Manastir Svetog arhiđakona Stefana – Milentija

Ruševine Manastira Milentija nalaze se u opštini Brus, nedaleko od tvrđave Koznik. Podignut je u Moravskom stilu, najverovatnije neposredno nakon 1430. godine i predstavljao je jedan od većih manastirskih kompleksa tog doba, zbog čega se smatra da je bio zadužbina nekog moćnog velikaša (možda Radiča Postupovića). Među ostacima crkve, naročito se izdvajaju pronađeni ostaci dekorarativne kamene plastike, koji su danas deo kolekcija Narodnih muzeja u Beogradu i Kruševcu.

Arheološka istraživanja manastirske crkve i njena konzervacija su otpočeli 1969. godine, dok je dobar deo kompleksa ostao neistražen. Ruševine manastira Milentije se danas nalaze pod zaštitom republike Srbije kao spomenik kulture od velikog značaja.

Nije poznato ko je i kada podigao manastir, ali se smatra da je nastao tokom četvrte ili pete decenije 15. veka. Umetnička vrednost i način izrade kamene dekoracije svedoče o gradnji u doba razvijenog Moravskog stila.

Manastirska crkva, posvećena svetom Stefanu, ima osnovu sažetog trikonhosa, sa polukružnim apsidama i kupolom nad naosom. Dugačka je 17.5 metara, a po svojoj osnovi je veoma slična obližnjem manastiru Lepencu (u istoimenom selu). Njeni zidovi su danas očuvani do visine od oko 2 metra, dok je njena spoljašnjost bila ukrašena kamenom dekorativnom plastikom, a smatra se da je delimično bila i ofarbana.

Sami kameni ukrasi svedoče o visokom nivou umetničke i zanatske obrade, a smatra se da su bili ofarbani, što je doprinosilo živopisnosti.

Jedna od specifičnosti kamene plastike je i velika rozeta, na kojoj je predstavljena stilizovana volovska glava, iako se na rozetama Moravskog stila javljaju gotovo isključivo geometrijskii biljni motivi.

Manastir Svetog arhiđakona Stefana – Lepenac

Manastir Lepenac nalazi se na desnoj obali reke Rasine, i udaljen je od glavnog puta Brus-Kruševac svega 700 metara. Manastir posvećen Svetom Stefanu. Spada u jedne od najvećih i najlepših manastira Moravske škole.

Manastir je sagradio nepoznati ktitor, a izgradnja se odvijala u dva navrata. Temelji manastira nikli su u 14. veku, ali zbog smrti ktitora, zid crkve bio je izgrađen svega 3 metra visine. Nakon kraćeg perioda, nastavljena je izgradnja manastira ali sa skromnim umetničkim i materijalnim mogućnostima.

Manastirska crkva je imala osnovu sažetog trikonhosa sa pripratom i kube koje je trebalo da počiva na pilastrima. Sve apside su spolja višestrane, iznutra polukružne. Sa dužinom od preko 20 metara, predstavlja jednu od najvećih građevina moravske škole. Stariji način zidanja po uzoru na spomenike moravske škole sačuvan je u visini od oko 2 metra.

Manastir je od velike važnosti za celu Brusku opštinu kao kulturno, versko i turističko mesto. Takođe, manastir je nekoliko puta obnavljan, a zadnja veća obnova bila je sedamdesetih godina 20. veka.

Manastir Strmac

Manastir Strmac je podignut na temeljima starog manastira koji datira iz 1313. godine, koji je srušen za vreme Turaka. Kasnije je 1680. godine podignuta crkva posvećena Svetim Joakimu i Ani. Nalazi se u selu Batote, najvećem u Srbiji po površini, i danas pripada Eparhiji kruševačkoj.

Manastir je po predanju, otkriven tako što je jedan dečak, koji je bolovao od gube (lepre), zaspao pod jednom zovom, i u snu mu se javilo da leži na svetom mestu. Kada se probudio, video je da je sav očišćen od bolesti, dok mu je samo na levoj ruci ostao ožiljak da svedoči da je nekad imao gubu. Otišavši svojoj kući, u selo Šošiće, i sve ispričavši svojim roditeljima i meštanima, oni sami krenuše da otkopavaju i nalaze temelje crkve. Ktitor crkve nije poznat ali je pouzdano narodna zadužbina. Sama crkva je prizemna građevina – brvnara.

Manastir je poznat kao celebni i dosta ljudi dolazi nedeljom i praznicima da im se čita molitva za zdravlje, a bračni parovi koji nemaju dece dolaze kako bi dobili grožđe sa loze Svetog Simeona iz Hilandara. Strmac je jedno vreme bio isposnica manastira Studenice, a povezuje ih ista slava – Mala Gospojina. Manastir slavi još i Joakima i Anu, i Svetog Iliju.

Građani Brusa i Lepenca su 1937. poveli akciju za obnovu manastira. Za vreme Drugog svetskog rata Strmac je bio ženski manastir, pod upravom igumanije Kosijane, gde je bilo 12 monahinja. Bili su tu i monasi iz Valama starog, čiji je otac Flavijan sahranjen u Strmcu. Od 1949. godine, Strmac je muški manastir.