MANASTIR LEŠJE

Manastir Pokrova Presvete Bogorodice nalazi se desetak kilometara jugoistočno od Paraćina. Potiče iz srednjeg veka, ali je njegov nastanak teško bliže odrediti. Manastirska crkva sa osnovom trikonhosa, iz sredine 14. veka, predstavlja najstariju građevinu tog tipa u Pomoravlju. Njeni temelji su otkriveni 1923. godine, na obroncima planine Baba, smešteni na omanjoj zaravni, zaštićenoj oštrim stenama sa istočne strane. Na njenim ruševinama je početkom 21. veka podignuta nova crkva, tako da je Lešje danas aktivan ženski manastir.

Ruševine manastira Presvete Bogorodice su proglašene Spomenikom kulture od velikog značaja i danas se nalaze pod zaštitom Republike Srbije.

Istorijski izvori svedoče da je župan Vukoslav sa sinovima Crepom i Držmanom, podigao manastirski kompleks u Lešju, i poklonio ga 1360. godine, zajedno sa manastirskim imanjem, svetogorskom Hilandaru. Njegovi sinovi su kasnije tražili da se manastir i njegovi posedi vrate pod njihovu upravu, jer su, usled nebrige, zapusteli. Podršku u ovome su im pružili njihovi Lazarevići, prvo Lazar, a potom i Stefan, tako da je Lešje prestalo da bude metoh Hilandara, ali su formalna pitanja okončana tek 1411. godine. Bez obzira na sva ta dešavanja i upade Osmanlija, koji 1413. godine zauzimaju obližnji utvrđeni Petrus, manastir Lešje je u periodu od 1360. do 1456. godine bio značajan duhovni centar.

U srednjovekovnim izvorima u vezi s manastirom, spominju se pojmovi pustoš Petrus i pustinja leštijanska. Iz natpisa u jednom panegiriku saznajemo da je „u pustinji leštijanskoj“ po želji despota Stefana Lazarevića pisao jeromonah Jovan. On je spadao u monahe Sinaite. Poznato je da su se monasi sinaitskog tipa, zbog svog usamljeničkog načina života često intenzivno bavili pisanjem i prepisivanjem knjiga. Tako je i u Lešju postojala skriptorija gde se verovatno odvijala vrlo živa prepisivačka aktivnost, kao i u mnogim drugim manastirima u Srbiji u vreme despota Stefana Lazarevića.

Manastirska crkva je nastala pod uticajem Svete gore odnosno svetogorskih monaha koji su došli u Srbiju, što se vidi u njenoj trikonhonalnoj osnovi i manjem naosu. Kao najstarija crkva tog tipa u Pomoravlju, ona predstavlja svojevrsnu najavu Moravskog stila, koji će se razviti u poslednjoj trećini 14. veka u Srbiji, po ugledu na crkve iz Dušanove zadužbine, Svetih Arhangela kod Prizrena.

Manastirski kompleks u Lešju se danas prostire na oko pola hektara. Novoj crkvi podignutoj na temeljima trikonhonalne crkve iz sredine 14. veka dodat je narteks i ona je posvećena Pokrovu Presvete Bogorodice. Pored manastirskih hodnika, uređena je bašta koja se naziva Bogorodičinom, a voda iz dva izvora temperature 12°C se koristi tokom obreda krštenja. Trenutno se radi na podizanju druge veće crkve, posvećene svetom Jovanu Bogoslovu, kao i na tzv. Kuli Orlovića Pavla, koja je podignuta na temeljima srednjovekovne kule i danas se koristi kao zvonik, na kome se nalazi deset zvona.

MANASTIR MRZENICA

Manastir Mrzenica nalazi se na teritoriji opštine Ćićevac. Prvobitna crkva na ovom mestu izgrađena je u 14. veku, pre Kosovskog boja. Predanje za ktitora smatra kneza Lazara ili neku visoku ličnost sa njegovog dvora. Manastir su nastanjivali uglavnom kaluđeri sa Svete Gore. Prvobitni hram bio je posvećen Svetom caru Konstantinu i carici Jeleni.

Današnja crkva izgrađena je 1932. godine. Nova crkva podignuta je zaslugom monahinje Teofilije i vernog naroda. Današnja crkva nije živopisana. Ikone, postavljene u dva reda na ikonostasu, slikane su neoklasicističkom stilu. Na carskim dverima postoji zapis N. J. 1932. Uz bok crkve, na južnoj strani nalazi se lepo uređeno odvojeno groblje za monahe i monahinje. U oltaru hrama čuvaju se dva stara četvorojevanđelja, okovana i pozlaćena. Jedno od njih teško je preko 20 kilograma. Ne postoje sačuvani vredni predmeti koji bi se vezivali za nekadašnju crkvu. Kraj manastira se nalazi kapela Svetog Petra i Pavla u kojoj izvire voda u narodu veoma cenjena po svojoj isceliteljskoj moći.

Legenda o imenu Mrzenica – Miloš Obilić je najpre bio miljenik na dvoru kneza Lazara, ali je pred Kosovsku bitku bio osumnjičen za izdaju i omrznut. U želji da ga iskuša, knez Lazar mu je naložio da pođe u Vlašku i od plemića sakupi što više zlata za nabavku oružja, što se smatralo nemogućim poduhvatom. Miloš je ipak pošao na put. Ali je i bio dovoljno mudar da postigne da ga vlaški plemići zavole i daju mu i više nego što je tražio. U povratku ka carskom Kruševcu, Miloš je stigao u predeo današnje Mrzenice i odlučio da se tu odmori, a glasnike je poslao knezu Lazaru, da mu ovaj izađe u susret. Srpski knez se veoma obradovao i kada su se sreli, raširio je ruke i radosno uzviknuo: „Gde si moj, mrzane?”. Tako je, navodno, i mesto dobilo današnje ime.

U blizini Mrzenice, na planini Mojsinje postoji više zapustelih hramova iz raznih perioda, pa i srednjovekovnih. Neki su sačuvani u celini, dok je većina u ruševinama. Većina ovih crkava u budućnosti biće predmet obimnih istraživanja.

MANASTIR SVETOG LUKE – BOŠNJANE

Manastir Svetog apostola i jevanđeliste Luke, nalazi se na bregu iznad sela Bošnjane, kod Varvarina. Prema predanju, u vreme kneza Lazara, krajem 14. veka, na tom je mestu bio manastir koji se nalazio na posedima, koje je Sv. knez Lazar Ravaničkom poveljom darovao svojoj zadužbini — manastiru Ravanica. U Ravaničkoj povelji se pominje selo Bukovac, što je stari naziv ovog sela.

U davna vremena robovanja pod Turcima manastir je srušen i potpuno uništen. Kasnije je na manastirištu podignuta crkva-brvnara, koju su Turci u vreme Varvarinske bitke 1810. godine opljačkali i spalili, a monahe i narod koji se u manastir sklonio pobili, o čemu postoje pisana svedočanstva starih meštana. Narod je čuvao predanje i mesto manastirišta se poštovalo.

Posle projavljenja domaćinu iz Bošnjana, Veroljubu Ljubi Vasilijeviću, na Sretenje 1989. godine, kad mu je zapoveđeno sviše, da gradi crkvu sa svim seljanima, tražen je blagoslov (sada počivšeg) Episkopa šumadijskog Save. On je došao u Bošnjane 1992. godine, blagoslovio mesto i početak izgradnje manastira Svetog Luke, koji je 1996. g. završen i osveštan. Ovaj manastir zadužbina je sela Bošnjane i ljudi iz temnićkog kraja. Vladika Sava je uputio dve iskušenice u manastir, koje su kasnije zamonašene. Duhovnik manastira bio je starac Gavrilo. Po upokojenju starca Gavrila 1999. godine, obe monahinje su otišle, a manastir je zapusteo.

Veliki duhovnik našeg doba, prozorljivi Starac Tadej, obišao je ovo zapustelo mesto u proleće 2002. godine. On je dao blagoslov arhimandritu Alekseju da dođe u ovaj manastir. Dolaskom arhimandrita mr Alekseja (Bogićevića) malo pre praznika Svetog Luke, manastirske slave 2002. godine, i njegovog postavljenja za igumana od strane Episkopa šumadijskog G. Jovana, sve se promenilo.

Pored crkve Svetog Luke i paraklisa posvećenog carevima — mučenicima, sagrađena je i mala crkva posvećena Svim Svetima, izuzetno lepo živopisana. Prilozima vernog naroda, sagrađena je nova trpezarija, koja je živopisana po ugledu na hilandarsku, i u njoj se posle svake službe Božje okupe vernici. To su prave agape, gde se vode duhovni razgovori. Najvažnija građevina, koja oku nije vidljiva je Živa crkva, stotine ljudi koji redovno dolaze u crkvu i žive liturgijskim životom. Nedeljom je na Liturgiji između 200 i 300 vernika, a praznicima ih bude po nekoliko hiljada. Kako većina ljudi nije mogla da uđe u crkvu na bogosluženje, čim vremenske prilike dozvole, služeno je napolju, u senici (letnjikovcu). Bilo je neophodno da se izgradi veća crkva. Našli su se dobrotvori, među kojima nema prebogatih. U međuvremenu je odlukom Svetog Arhijerejskog Sabora, šumadijska Eparhija podeljena i manastir Svetog Luke se sada nalazi u Eparhiji kruševačkoj, a nadležni Episkop je G. David (Perović).

Avgusta meseca leta Gospodnjeg 2015. tražen je i dobijen blagoslov Episkopa G. Davida, za izgradnju nove crkve. Arhimandrit Aleksej je od projektanta zahtevao da se stara crkva nikako ne ruši, već da bude potpuno uklopljena u novu. Po izvanrednom projektu dipl. građ. inženjera iz Kruševca, Milana B. Uroševića, prvobitna crkva je ugrađena u novu, veličanstvenu crkvu.  U manastirskoj crkvi su dve čudotvorne mirotočive ikone, Svetog Luke i Svetog carevića Alekseja Romanova. Ikone u sve tri crkve su živopisane, od kojih izdvajamo ikonu Bogorodice Mlekopitateljnice (koja se nalazi u crkvi Svih Svetih); u crkvi Sv. Luke su i izuetno lepe ikone: Hrista Spasitelja (kao Hilandarska), zatim Bogorodice Trojeručice, Bogorodice Vladimirske, Bogorodice Krasnice Pećke. Živopisane su i ikone Sv. Georgija; Sv. Prokopija; Sv. blažene Matrone Moskovske; Sv. blažene Ksenije Petrogradske; Sv. Pantelejmona, Sv. Jovana Rusa, Svete carske porodice Romanov.

Veliko blago ovog manastira su čestice moštiju svetih koje se nalaze u velikom rezbarenom kivotu, u kojem su četiri manja kivota umetnički ukrašena filigranom i koralima. Osvedočena su i zapisana mnoga isceljenja i rađanja dece molitvenim zastupništvom pred Gospodom Sv. Jovana Rusa i Svetog Luke. Spolja fasada je ukrašena sa 5 rozeta od belovodskog kamena. Na fasadi zapadnog zida su tri mozaika. Manastir je ograđen zidom dužine 327 metara, a manastirski izvori svete vode ukrašeni su mozaicima.

MANASTIR SVETOG NIKOLE MIRLIKIJSKOG – SVOJNOVO

Manastir Svojnovo posvećen je Svetom Nikoli Mirlikijskom. Nalazi se zapadno od sela Svojnovo, na obroncima planine Juhor.

Manastir je najverovatnije osnovan u drugoj polovini 14. veka. Manastir se pominje 1377. godine u povelji Kneza Lazara manastiru Ravanica. U turskim dokumentima iz 16. veka se pominje manastir Svetog Nikole kod sela Potočca u Levačkoj nahiji i to je najverovatnije ovaj manastir. Manastir Svetog Nikole Mirlikijskog je potpuno uništen krajem 18. veka za vreme Austrijsko-turskog rata (1787-1791), kada je u ovim krajevima protiv Turaka ratovao kapetan Koča Anđelković. Obnovljen je 1812. godine, tokom Prvog srpskog ustanka. Tadašnji nahijski knez Mileta Radojković je od ostataka porušenog manastira izgradio današnju crkvu i današnji stari istočni konak.

Manastirska crkva poseduje trikonhalnu osnovu sa nepravilno zasvedenim valjkastim svodom. Na istočnom delu se nalazi polukružna apsida, a na bočnim stranama plitke konhe. Crkva je zidana od lomljenog belog kamena sa fugovanim i dersovanim fasadama. Glavna ulazna i bočna vrata su napravljena od drveta sa ornamentima u narodnom stilu sa puno biljnih ukrasa i prepleta. Zidovi su jednim delom živopisani freskama. Ikonostas potiče iz 19. veka. Severoistočno od crkve se nalazi, stari, prizemni konak iz 1812. godine. Na zapadu je izgrađen nov, veći konak.