Verski turizam poslednjih godina postaje jedan od vodećih oblika turizma u celom svetu, a takozvana poklonička putovanja su izuzetna šansa za Jugoistočnu Evropu i Srbiju. Međutim, u našoj zemlji to je još uvek neuređena oblast, pa su crkve i manastiri prepušteni sami sebi, a od posete turista nemaju značajnije finansijske koristi.

U bogatoj turističkoj ponudi Srbije, verski turizam trebao bi da ima veoma značajno mesto. Verski hramovi, naročito oni srednjevekovni, oslikavaju istoriju, tradiciju i kulturu srpskog naroda. Obzirom da Srbija ne poseduje značajan broj očuvanih srednjevekovnih spomenika, crkve i manastiri predstavljaju veoma dragoceno kulturno – istorijsko nasleđe.

Turisti – učesnici II Međunarodnog festivala pravoslavnog filma „Snažni duhom“ u poseti manastiru Sveti Luka u Bošnjanu

Verski turizam jedan je od najstarijih oblika turističkih putovanja, a danas predstavlja vrlo značajan i propulzivan sektor globalnog turizma. Zbog ekonomskog potencijala, prirodno je što se sve veća pažnja poklanja raznim pitanjima upravljanja i promocije ovog oblika turizma.

Koncepti verskog turizma

Religijski turizam je fokusiran na posetu religijskim mestima, atrakcijama i destinacijama, a glavni cilj mu je angažovanje učesnika na jačanju određene vere. Da bi se moglo govoriti o religijskom turističkom putovanju, ono mora biti prevashodno motivisano religijskim razlozima. Ipak, ovaj oblik turizma nije lako precizno definisati: „Skup odnosa i uslužnih aktivnosti kojima se zadovoljavaju pretežno duhovne, ali i kulturne i socijalne potrebe vernika koje proizilaze iz njihovog religijskog opredeljenja…“

Većinu religijskih mesta i objekata obilaze i drugi turisti (kulturni turizam), nezavisno od verskih osećanja, što još više otežava diferencijaciju verskog turizma u odnosu na druga turistička kretanja.

Iz perspektive pružalaca turističkih usluga hodočasnici jesu turisti i tako ih treba tretirati. I jedni i drugi su potrošači koji na isti način konzumiraju turističke usluge, bez obzira na to što hodočasnici posvećuju deo boravka u destinaciji realizacije verskih potreba. Strukturno, aktivnosti hodočasnika i turista su slične i podrazumevaju korišćenje istih usluga (prevoz, smeštaj i sl.), pri čemu i hodočasnici mogu praktikovati neke tipične turističke aktivnosti (razgledanje, kupovina suvenira i sl.).

Neophodna turistička signalizacija

Religiozni turizam ima još neke specifičnosti u odnosu na druge vrste turističkih kretanja: veoma su zastupljena grupna putovanja, na kojima učestvuju pripadnici iste veroispovesti, u pratnji duhovnika ili stručnog vodiča. Takve aranžmane organizuju specijalizovane turističke agencije ili sama Crkva, odnosno verska organizacija. Među pravoslavnim crkvama jedino Srpska pravoslavna crkva ima i svoju turističku agenciju, tj. turoperatore. Religijski turizam nema sezonski karakter, budući da je u ovom slučaju koncentracija turista više vezana za određene datume u verskom kalendaru ili za neke posebne događaje.

Crkve i manastiri u Srbiji

Tokom srednjeg veka u Srbiji su nastajale crkve i manastiri, čiji su ktitori uglavnom bili vladari, kao i ugledni velikaši. Unutrašnjost crkava i manastira oslikavana je bogatim živopisom, koji je imao dvostruki značaj. Najpre, freskama se iskazivala pobožnost, hijerarhija, ali i realno stanje u zemlji.

U gradnji srednjevekovnih crkava i manastira ističe se nekoliko značajnih arhitektonskih stilova. Na tlu Srbije su najpre građene crkve koje su imale oblik rimske bazilike. Potom se, pod uticajem romanike, osnovao grčko vizantijski stil, a u vreme Nemanjića se formirao raški stil gradnje koji obuhvata period od sedme decenije dvanaestog veka do kraja trinaestog veka. Raški stil je ime dobio po reci Raški, a predstavlja originalni domet srpskih arhitekata. Slomom srpskog carstva nestaje i raški stil, koji se vezivao za dinastiju Nemanjića. Njega zamenjuje moravski stil, koji se pojavljuje u sedmoj deceniji četrnaestog veka i traje do pada Srbije pod osmansku vlast.  Moravski stil ime je dobio po reci Moravi, oko koje je i formirana država kneza Lazara. Oslobođenje od turske vlasti u Srbiju je dovelo novi stil gradnje. Reč je o baroku, koji se naročito razvijao na području današnje Vojvodine.

Manastir Svojnovo

Razvoj duhovnog turizma u Srbiji poslednjih godina sve više poprima na značaju. Istovremeno se radi na detaljnoj obnovi crkava i manastira, kojom bi se vratio njihov originalni izgled. Interesovanje za manastire i crkve je sve veće, o čemu svedoče brojne posete. Širom Srbije nalazi se veliki broj verskih hramova, građenih od nastanka srpske srednjevekovne države do danas.

Najznačajnije mesto u duhovnom turizmu svakako zauzimaju crkve i manastiri iz vremena srednjevekovne srpske države. Za njih ujedno vlada i najveće interesovanje. Verski objekti na području Srbije odigrali su značajnu ulogu u očuvanju i negovanju srpskog nacionalnog identiteta i kulture. Danas su ovo mesta hodočašća. Ujedno su i najpopularnije turističke destinacije na području Srbije.

Manastir Svetog apostola i javanđeliste Luke, Bošnjane

Na blagom uzvišenju iznad sela Bošnjane, blizu Varvarina, nalazi se obnovljeni manastir posvećen apostolu Luki. A prema narodnom predanju, ovde je za vreme kneza Lazara, krajem 14. veka, sagrađen prvobitni manastir, na mestu naselja iz rimkog vremena, koje se zvalo Drenac ili Bukovac. Кasnije, za vreme Turaka manastir je bio ugašen, a sve građevine srušene i uništene.

Istorija, arhitektura

U saglasnosti sa predanjem je i realna pretpostavka, pošto pisani izvori ne postoje, da je manastir osnovan u doba kneza Lazara, imajući u vidu da se nalazi na posedima, koje je ovaj vladar Ravaničkom poveljom darovao svojoj zadužbini – manastiru Ravanici. Toponimi Grčka kosa, Grčka ćuprija i Grčki potok u okolini, možda ukazuju da su prvobitni manastir krajem XIV i početkom XV veka naseljavali monasi sinaiti, pristigli sa vizantijskog prostora. U domenu pretpostavke je veza manastira u Bošnjanu (gde se oduvek proslavlja praznik Četrdeset mučenika sevastijskih – Mladenci) sa Temnićkim natpisom (pločom koja je bila ugrađena u neku crkvu, X-XI vek), pronađenom u obližnjem selu Gornjem Кatunu, na kojoj se nalaze imena deset od Četrdeset sevastijskih mučenika.

Uređenje manastirskog zdanja

Zabeleženo je autentično svedočanstvo da su bošnjanski manastir početkom XIX veka, u vreme buna, zapalili Turci i da je tom prilikom stradalo mnogo naroda. Tako su i stariji meštani, učesnici Prvog svetskog rata, zapamtili da se na manastirištu, kraj izvorišta gde su se dešavala isceljenja, viđali nagoreli balvani.

Nakon priče jednog meštanina da je u snu od nekog svetitelja dobio naredbu da na mestu nekadašnjeg počne da se podiže novi manastir, vernici iz Bošnjana, nakon blagoslova Episkopa šumadijskog Save, počinju da 1990. godine zidaju manastir Svetog Luke, koji će 21. jula 1996. godine osvetiti Vladika Sava. Manastir je do 2002. godine bio ženski, da bi od tada, dolaskom arhimandrita Alekseja (Bogićevića) za nastojatelja, postao muški.

Manastirski kompleks ograđen zidom, danas čine manastirski hram, zvonik sa kapelama u osnovi i osam zvona, konak, letnjikovac i u zgradu ugrađen istočnik.

Arhimandrit Aleksej Bogićević – iguman manastira Sveti Luka

Crkva manastira Svetog Luke rađena je u raškom arhitektonskom stilu, pravougaone je osnove, zasvedena poluobličastim svodom. Na zapadnom delu je otvoren trem iznad kojeg se uzdiže četvorostrana masivna kula zvonara. Oltarska apsida na istoku i dve bočne konhe pravougaonog su oblika. Fasade su od bele opeke sa jednostavnim reljefnim ukrasima oko otvora. Кrov iznad hrama je dvoslivan, a iznad zvonika četvoroslivan, pokriven mašinskim crepom.

Pored čudotvorne ikone svetog Luke, u manastiru se nalaze i druge crkvene dragocenosti i odabrani primerci crkvenog mobilijara, darovani od mnogobrojnih poklonika ove svetinje.

Naš sagovornik, ovom prilikom, je gospodin Filip Kudrjašov – direktor Međunarodnog festivala pravoslavnog filma u Srbiji „Snažni duhom“.  On ističe da postoji velika zainteresovanost turista iz Rusije koji imaju želju da posete pravoslavne svetinje u Srbiji. „Ove godine planiramo da dovedemo oko dvadesetak turista iz Rusije, koji će između ostalog biti i na III Međunarodnom festivalu pravoslavnog filma  „Snažni duhom“. Festival se organizuje krajem septembra meseca u Kruševcu, a za turiste iz Rusije predviđen je obilazak većeg broja crkava i manastira u Rasinskom okrugu.“ Napominje da su 2016.godine već posetili manastirsko zdanje i da su oduševljeni gostoprimstvom domaćina… ALI dodaje… „Neophodno je uložiti sredstva u promociju srpskih manastira i verskog turizma, kako bi se potencijalni turisti upoznali do detalja sa svim mogućnostima koji ovaj vid turizma pruža“.

Manastir Svetog Nikole Mirlikijskog, Svojnovo

Ovaj manastir se nalazi desetak kilometara od Varvarina. Do manastira se dolazi starim drumom od Jagodine ili od Varvarina – do sela Svojnovo pa još par kilometara lošijeg puta do manastira.

Svi objekti manastirskog kompleksa raspoređeni su u uzanoj izduženoj dubodolini zapadno od sela Svojnova, na obroncima planine Juhor. Srednjovekovno poreklo zasnovano je na predanju, mada bi se moglo osnovano pretpostaviti da je na ovom području u drugoj polovini XIV veka podignut manastir, što potvrđuju i njegove arhitektonske karakteristike (trikonhalna osnova sa bočnim pevnicama i istočnom apsidom). Tome u prilog idu i pomeni u turskim popisnim dokumentima iz XVI veka manastira Svetog Nikole kod sela Potočca u Levačkoj nahiji.

Manastir Svetog Nikole Mirlikijskog, Svojnovo

Zna se da je manastir potpuno stradao krajem XVIII veka, u vreme ratova sa Turcima kapetana Кoče Anđelkovića, odnosno da je obnovljen za vreme Кarađorđevog oslobodilačkog ustanka, 1812. godine. Tada je nahijski knez Mileta Radojković od ostataka porušenog manastira izgradio današnju crkvu i stari istočni konak. Ovaj hram tokom narednih stotinak godina biće mirska crkva. Manastirski hram u Svojnovu ima trikonhalnu osnovu sa nepravilno zasvedenim valjkastim svodom. Na istočnom delu je velika polukružna apsida, a na bočnim stranama plitke konhe. Crkva je zidana lomljenim belim kamenom sa fugovanim i dersovanim fasadama. Glavna ulazna vrata na zapadnom zidu i bočna na južnoj pevnici rađena su od drveta i ornamentisana su u narodnom stilu sa nizom biljnih ukrasa i prepleta. Кrov je dvoslivan, dosta strm, sa izbačenim strehama. Zidovi su delimično živopisani u naše vreme. Unutrašnjost je osvetljena sa po dva uzana prostora sa strane i jednim većim na oltarskoj apsidi.

Severoistočno od crkve sačuvan je prizemni konak iz 1812. godine. Na zapadu je podignut monumentalni konak pravougaone osnove, sa velikom ulaznom kapijom i lučnim prozorima.

Kako unaprediti verski turizam?

Ruski turisti u poseti manastiru Sveti Luka u Bošnjanu

O aktuelnosti ove teme govori i podatak da je 8. juna 2017.godine na Univerzitetu „Singidunum“ održana tribina posvećena razvoju i mogućnostima verskog turizma. Tom prilikom ministar za turizam Rasim Ljajić izjavio je da Srbija ima potencijal za razvoj verskog turizma, ali da treba poraditi na unapređenju infrastrukture i marketingu tih destinacija.

Jednoglasan zaključak državnih i verskih predstavnika je da razvoj verskog turizma može imati dobre ekonomske efekte, kao i uticati na zbližavanje ljudi različitih vera i nacija.

Ministar Ljajić rekao je da će država sa svoje strane promovisati i podržati verski turizam.

Istaknuto je da turističke agencije treba da imaju i ponudu verskog turizma i da bi ciljna grupa trebalo prevashodno da budu turisti iz Rusije.